طبق کاوش های باستان شناسی صورت گرفته، حدود یازده هزارسال پیش در لایه های زیرین همین محوطه باستانی، یکی از قدیمی ترین روستاهای جهان شکل گرفت که مردمانش به کشاورزی روی آوردند.
موقعیت خاص محوطه در داخل یک دره یا گذرگاه طبیعی و نیز دسترسی آسان به منابع مختلف جهت گذران زندگی باعث شکل گیری این روستا در روزگاران دیرینه بوده است.
گنج دره دارای قدیمی ترین مدارک اهلی سازی و پرورش بُز در دنیا است و این موضوع جایگاه خاصی به آن به عنوان اولین مرکز دامپروری در سراسر جهان داده است. همچنین برخی باستان شناسان معتقدند ساکنان آن برخی گیاهان مانند جو را کشت کرده اند.
آنطور که دکتر دارابی از باستان شناسان مطرح کرمانشاهی می گوید: “شواهد کاوش های سالهای اخیر نشان داده که این محوطه حاوی بهترین مدارک برای مطالعه تجارب اولیه انسان در مسیر تولید سفال و ظروف سفالی است و بقایای معماری به دست آمده از گنج دره بیانگر پیچیدگی خاص و منحصربفردی در ساخت بناهای اولیه است و از این حیث با دیگر محوطه های همزمان خود در دیگر نقاط دنیا متفاوت است”.
فیلیپ اسمیت باستان شناس کانادایی برای اولین بار در دهه های 40 و 50 شمسی روی این محوطه باستانی طی پنج فصل کاوش هایی را انجام داد. او علیرغم اینکه حفاری های گسترده ای را در محوطه باستانی گنج دره به انجام رساند، اما نتایجی که منتشر کرد بسیار خلاصه و دارای ابهامات زیادی بود. برای همین بود که بعدها در سال 1396 گروهی متشکل از باستان شناسان دانشگاه رازی و دانشگاه کپنهاک دانمارک در پروژه ای مشترک پنج ساله مطالعات بازنگری کاوش های پیشین را با محوریت چگونگی شروع کشاورزی و دامپروری در غرب ایران و زاگرس مرکزی با محوریت کرمانشاه در محوطه باستانی گنج دره آغاز کردند و نتایج جدیدی بدست آورند که حاکی از اهمیت بالای این محوطه باستانی بود.
مجموع نتایج به دست آمده نشان می داد گنج دره در حدود 10 هزار و 200 سال پیش مورد سکونت قرار گرفته و در حدود 9600 سال پیش متروک شده است.
و اما محوطه ای به این قدمت و ارزشمندی سالهاست که بی حفاظ رها شده و هر رهگذری که از آنجا عبور می کند تاریخ یازده هزارساله بشریت را زیرپاهایش لگد می کند و می رود.
هرچند که این گنجِ تاریخِ بشریت تا حدود زیادی گمنام مانده، اما اندک گردشگرانی هم هستند که خواسته یا ناخواسته راهشان به سوی این محوطه باستانی کج می شود تا آن را ببیند، اما دریغ از یک تابلو راهنما و معرفی اثر که بگوید “این گنج دره است، نشانی از زندگی یازده هزارسال پیش بشریت”.
گنج دره در گوشه ای غریب و مهجور مانده و کسی نیست که دردهایش را مرهمی باشد، حصاری اطرافش بکشد تا هر روز زیرپای رهگذران و گله های بز و گوسفند لِه نشود، تابلویی نصب کند تا بگوید که این چه نقطه مهمی در دنیاست و مهم بودنش را فریاد بزند.
دکتر حجت دارابی از باستانشناسان مطرح کرمانشاهی و سرپرست گروه باستان شناسان دانشگاه رازی و دانشگاه کپنهاک دانمارک در پروژه مشترک کاوش در گنج دره، به رها شدگی این محوطه باستانی طی دهه های گذشته اشاره ای کرد و به جام کوردی گفت: برای حفاظت از محوطه های باستانی ابتدا باید عرصه و حریم آنها را مشخص کرد، اما علیرغم اهمیت خاص این محوطه باستانی، چنین چیزی تا قبل از پژوهش‌های مشترک دانشگاه رازی و دانشگاه کپنهاگ صورت نگرفته بود که این امر در سال 1396 انجام گرفت.
این باستان شناس کرمانشاهی تصریح کرد: خوشبختانه عرصه و حریم گنج دره در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مورد تایید واقع شده و تنها نیازمند اقدامات اجرایی و عملی از سوی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمانشاه است.
وی ادامه داد: همچنین در قالب پروژه مشترک مذکور یک طرح حفاظتی برای محوطه و تبدیل آن به سایت-موزه تهیه شد و به پژوهشکده باستان شناسی ارائه شد، این طرح پیرو جلسه ای با مدیر قبلی میراث استان کرمانشاه و پژوهشکده باستان شناسی تهیه شده، اما اداره میراث استان هیچ وقت پیگیر عملیاتی شدن این طرح در جهت حفاظت از این محوطه نشده است.
وی یادآورشد: در نتیجه کاوش‌های گسترده هیات کانادایی در قبل از انقلاب بخش مرکزی تپه گنج دره به صورت یک گودی بزرگ درآمده و تمام بقایای معماری روستای اولیه که از آن به دست آمده بود در طی زمان دچار فرسایش شده و متاسفانه از بین رفته است.
دارابی افرود: همچنین در سالهای گذشته حفاریهای غیرمجاز متعددی در آن صورت گرفته و علاوه بر این، فعالیتهای کشاورزی پیرامون تپه هر سال باعث تسطیح بخشی از آن می شوند.
وی تاکید کرد: از جمله کارهای انجام شده در قالب پروژه مشترک دانشگاه رازی و دانشگاه کپنهاگ نصب سه تابلو اطلاع رسانی در ارتباط با گنج دره بود، اما متاسفانه از این سه تابلو اکنون تنها یکی که در ابتدای جاده هرسین و در محل پلیس راه بیستون است، در جای خود باقی مانده و دو تابلوی دیگر از جای خود کنده شده و سرنوشت آنان مشخص نیست.
این باستان شناس مطرح کرمانشاهی اضافه کرد: اتفاقا تابلویی که در کنار محوطه نصب شده بود داری اطلاعات کامل و کافی به زبان فارسی و انگلیسی درباره معرفی گنج دره بود. هرچند مسئله مفقود شدن تابلوها به اطلاع اداره میراث شهرستان هرسین رسانده شد ولی نتیجه ای را به همراه نداشت.
وی گفت: تا زمانی که نهادهای ذیربط اقدام عملی در مسیر حفظ این اثر بسیار مهم نداشته باشند و عرصه آن مورد تملک میراث فرهنگی قرار نگیرد، هیچ کاری برای جلوگیری از تخریب روزافزون گنج دره نمی تواند صورت گیرد.
وی افزود: چنانچه این اقدامات حفاظتی صورت گیرد، در مرحله بعدی باید در جهت فرهنگ سازی عمومی گام برداشت و این بهترین راه برای حفاظت از آثار باستانی است. تمام آثار باستانی متعلق به مردم هستند و این وظیفه نهادهای ذیربط است که نحوه برخورد با آنان را برای مردم تشریح کنند.
دارابی در پایان اظهار امیدواری کرد روزی گنج دره به یک سایت موزه تبدیل شود و افزود: مهم تنها در سایه اقدام عملی نهادهای ذیربط در سطح استانی و ملی امکانپذیر خواهد شد.
