سعدی شیرازی پادشاه سخن ایران زمین

به گزارش جام کوردی، مشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی معروف به “سعدی شیرازی” یا “شیخ شیرازی” نویسنده و شاعر مشهور ایرانی در قرن هفتم هجری قمری است. تاریخ تقریبی تولد سعدی بین سال های 600 تا 615 هجری قمری نوشته شده  یعنی احتمالاً در سن ۸۸ سالگی از دنیا رفته است.. در کودکی پدر خود را از دست داد به گفته سعدی، بیشتر اعضای خانواده او اهل علم، دین و دانش و عالمان دین بودند.

سعدی در جوانی، جهت تحصیل ادب، تفسیر، فقه، کلام و حکمت به مدرسه نظامیه در بغداد رفت. او در این مدرسه که مهمترین مرکز علم و دانش آن زمان محسوب می شد در درس استادان معروفی چون سهروردی شرکت کرد.

پس از آن به شام، مراکش، حبشه و حجاز سفر کرد و در روزگار سلطنت “اتابک ابوبکر بن سعد” به شیراز بازگشت و شاهکارهای جاودان خود “بوستان و گلستان” را خلق کرد و آنها را به نام «اتابک» و پسرش سعد بن ابوبکر کرد. برخی معتقدند که او لقب سعدی را نیز از همین نام “سعد بن ابوبکر” گرفته است.

سعدی در سال 655، بوستان یا سعدی نامه را به نظم نوشت و در سال بعد گلستان را به رشته تحریر درآورد. چنانچه در بخش فرهنگ و هنر نمناک عنوان شده است علاوه بر این موارد ، سعدی قصاید، غزلیات، قطعات، ترجیع بند، رباعیات و مقالات و قصاید عربی نیز سروده و نوشته است که همه در کلیات سعدی جمع آوری شده است. تاریخ دقیق فوت او مشخص نشده است اما در منابع موثق تاریخ درگذشت او را در میان سالهای 690 تا 694 هجری تخمین زده اند . آرامگاه ابدی سعدی در شهر شیراز است.

وی پس از سقوط سلطنت سلغریان، بار دیگر از شیراز خارج و به بغداد و حجاز رفت. در بازگشت به شیراز با آنکه مورد احترام بزرگان فراس بود اما به انزوا و خلوت پناه برده و به ریاضت مشغول شد.

سعدی، شاعری جهان گرد و مسافر سرزمین های دور بود که با تاجران ادویه و کالا و زائرین امکان مقدس همراه بود. حکایت های بسیاری از پادشاهان شنیده و با روزگار مدارا می کرد. سعدی در سفرهای خود تنها به دنبال تنوع، طلب دانش و آگاهی از فرهنگ و رسوم مختلف نبود بلکه هر سفر برای او تجربه ای معنوی داشت.

توشه این سفرها برای سعدی سرشار از قصه ها، روایات و مشاهدات بود که ریشه در واقعیت زندگی داشت؛ چنان چه در هر حکایت گلستان، هر عبارت از پس هزاران تجربه و آزمایش به شیوه ای یقینی بیان می شود، به طوری که هر حکایت بیش از اینکه جنبه تخیل و نظر داشته باشد، حاصل دنیای تجارب عملی است. شاید به همین دلیل عینی بودن، پند و اندرزهای سعدی بسیار دلنشین هستند، گرچه نحوه بیان هنرمندانه آنها نیز سهم عمده ای در این آثار دارد.

از سوی دیگر خلق بوستان و گلستان به فاصله چند ماه، نشان از گنیجینه دانایی، تجارب اجتماعی، ادبی و عرفان سعدی دارد. آثار سعدی شیرازی علاوه بر اینکه عصاره و چکیده اندیشه ها و تأملات عرفانی و اجتماعی و تربیتی او می باشد، آیینه خصایل و خلق و خوی و منش ملتی کهنسال است به همین دلیل هرگز شکوه و درخشش خود را از دست نخواهد داد.

ساده و در عین حال دشوار بودن آثار سعدی

در نگاه اول اشعار و متون آثار سعدی ساده و آسان به نظر می رسند و دارای کلمات سخت و نارسا نمی باشد، به طوری که در قرون مختلف، همه افراد با این آثار به راحتی ارتباط برقرار کرده اند. اما از جنبه دیگر آثار سعدی ممتنع به معنای دشوار و غیر قابل دسترس هستند. یعنی در نگاه اول همه سخنان سعدی را به راحتی متوجه می شوند اما سخن گفتن مانند او هدف و کاری سخت و دشوار است.

برخی دیگر از ویژگی های آثار سعدی :

موسیقی

سعدی در سبک و زبان شعرهای خود از موسیقی و عوامل موسیقی ساز بهره می برد و اغلب از اوزن عروضی استفاده کرده است. علاوه بر این به شیوه مؤثری از عوامل استفاده می کرد که هر کدام به نوعی موسیقی کلام او را بیشتر می کردند، عواملی مانند واج آرایی، تکیه های مناسب، انواع جناس، هم حروفی های آشکار و پنهان، تکرار کلمات، موازنه های هماهنگ لفظی در ادبیات و لف و نشرهای مرتب و …

استفاده از این عناصر به گونه ای هنرمندانه است که شنونده پیش از آنکه متوجه صنایع به کار رفته در آن شود، زیبایی، هماهنگی و لطافت شعر او را جذب می کند.

رعایت نکات دستوری

در آثار سعدی نکات دستوری به شکلی درست رعایت شده است و سعدی به طبیعی و ظریف ترین حالت ممکن در لحن و زبان، با وجود تنگنای وزن، از عهده این کار برمی آید.

لحن طنز، خشکی را از کلام سعدی می گیرد  

طنز و ظرافت جایگاه خاصی در آثار سعدی دارد که البته به نوع دیدگاه و تفکر شاعر برمی گردد و طنز او سرشار از سرزندگی و روح حیات است. سعدی با لحن طنزگونه خود در آثار خود، خشکی کلام را گرفته و شور و حرکت بدان می بخشد و توسط همین طنز، تیغ کلام خود را تیز و برنده می کند.

سعدی به یاری لحن طنز، خشکی را از کلام خود می گیرد و شور و حرکت را بدان باز می گرداند. سال ها بعد، حافظ شیرازی ابعاد عمیق دیگری به طنز شاعرانه بخشید و در آثار خود از آن استفاده کرد.

ایجاز نهایت زیبایی اشعار سعدی

سعدی در آثار خود از خلاصه گویی و یا پیراستن شعر از کلمات زاید و اضافی در اصطلاح ایجاز استفاده کرده است. این ایجاز در نهایت زیبایی است که موجب اغراق های ظریف تخیلی و تغزلی می شود و غنای بیشتری به شعر می دهد.

در شعر سعدی هیچ کلمه ای بدون دلیل اضافه یا کم نمی شود. ایجاز سعدی، ایجاز میان تهی و سبک نیست، بلکه پر از فکر و درد است.

در دو حکایت از کتاب گلستان به خوبی مشاهده می شود سعدی در جملات کوتاه معانی عمیقی را نهفته است.

حکایت اول : یکی از ملوک بی انصاف، پارسایی را پرسید:«از عبادت ها کدام فاضل تر است؟» گفت:«تو را خواب نیمروز، تا در آن یک نفس خلق را نیازاری.»

حکایت دوم: پادشاهی پارسایی را دید، گفت:«هیچت از ما یاد آید؟» گفت:«بلی، وقتی که خدا را فراموش می کنم.»

از سعدی آثار گوناگونی به نظم و نثر موجود است.

بوستان یا سعدی نامه

اولین اثر سعدی است که تالیف آن در سال 655 تمام شده است. گویا سعدی در طول سفرهای خود ، آن را سروده و پس از ورود به وطن ، آن را به دوستان خود عرضه نموده است . بوستان به نظم (شعر) نوشته شده و مشتمل بر حدود چهار هزار بیت شعر است. موضوع این کتاب در مورد اخلاق و تربیت و سیاست و اجتماع است و شامل ده بخش می باشد به نام های:

عدل- احسان- عشق- تواضع- رضا- ذکر- تربیت-شکر- توبه- مناجات و ختم کتاب.

گلستان

شاهکار نویسندگی و بلاغت فارسی است که سعدی آن را در سال 656 به تحریر درآورده است .این کتاب به نثر آهنگین و آمیخته با نظم و در هشت فصل (اصطلاحاً هشت باب) نوشته شده است که عبارتند از:

سیرت پادشاهان- اخلاق درویشان – فضیلت قناعت-فوائد خاموشی -عشق و جوانی -ضعف و پیری- تأثیر تربیت- آداب صحبت .

سعدی در گلستان، با اجتناب از پرداختن به تاریخ نگاری و تذکره نویسی، صرفاً به بیان امور مربوط به زندگی و منش اشخاص می پردازد. گلستان را می توان گزارش سعدی از جامعه زمان خود پنداشت، که در آن اوضاع فرهنگی و اجتماعی مردم به صورت واقعی به تصویر کشیده شده است.

سعدی علاوه بر گلستان، آثار دیگری نیز به نثر دارد، که عبارتند از: مجالس پنج گانه -رساله عقل و عشق -نصیحه الملوک

غزلیات

مجموعه شعرهایی است که سعدی در قالب غزل سروده و دارای هفتصد غزل است. این اثر شامل چهار بخش است به نام های:

طیبات- بدایع- خواتیم و غزلیات قدیم

علاوه بر غزل های عاشقانه سعدی غزل های عارفانه و غزل های پندآموز نیز سروده است.

نصیحة الملوک

این اثر سعدی محتوایی در پند و اخلاق و چندین رساله ی دیگر به نثر در موضوعات گوناگون دارد.

قصاید عربی

حدود هفتصد بیت دارد که شامل موضوعات غنایی و مدح و اندرز و مرثیه می باشد.

مجالس پنجگانه

این اثر به نثر است و در مورد خطابه ها و سخنرانی های سعدی است. با اینکه محتوای آن درباره نصحیت و ارشاد است اما از نظر نویسندگی در سطح خیلی پائین تری از گلستان می باشد.

هزلیات

در مجموعه آثار سعدی، سه رساله با نام های مطایبات، مضحکات و خبیثات دیده می شود که به مجموعه آن ها هزلیات گفته می شود. خبیثات مجموعه ای از اشعار هزل آمیز است، که هر چند اغلب آنها خوشایند نیست ولی چند غزل و رباعی دارد که نمونه ای از طنز و لطیفه های آن دوران هستند که قابل بررسی می باشند.

ملمعات و مثلثات و ترجیعات

اشعاری در قالب های خاص مانند ترجیع بند و … است.

 قصاید فارسی

در ستایش پروردگار و مدح و اندرز و نصیحت بزرگان و پادشاهان معاصر سعدی است.

صاحبیه

صاحبیه  مجموعه چند قطعه فارسی و عربی است و بیشتر آنها در ستایش شمس الدین صاحب دیوان جوینی وزیر دانشمند دوست عصر اتابکان است که به همین علت آن را “صاحبیه” نامی گذاری شده است.

مراثی

دارای چند قصیده بلند در حمد و ثنای مستعصم بالله،آخرین خلیفه عباسی که به فرمان هلاکو کشته شد. همچنین شامل مرثیه هایی برای چند تن از اتابکان فارس و وزرای آن زمان است.

مجموعه ی این آثار “کلیات سعدی” نامیده می شود که با همین نام ، بارها و بارها چاپ شده است.

آرامگاه سعدی

آرامگاه سعدی در بین مقبره‌های شاعران ایرانی یک نگین فیروزه‌ای درخشان به شمار می‌رود و در یکی از زیباترین مناطق شیراز، در انتهای خیابان بوستان و درست در کنار باغ دلگشا  در محله نیستان واقع شده است. نیستان برخی از زیباترین جاهای دیدنی شیراز را در خود جای داده است. باغ باستانی دلگشا و باغ طاووسیه در کنار این مقبره، زیبایی آن را  دو چندان کرده است.

ساخت و تخریب آرامگاه سعدی

آرامگاه سعدی یا همان سعدیه درست در جایی بنا شده است که سعدی در آخرین سال‌های عمرش به‌عنوان خانقاه از آن استفاده می‌کرد و پس از رحلتش در همان جا دفن شد. اولین ‌بار پس از مرگ سعدی، شمس‌الدین محمد جوینی صاحب‌دیوان، وزیر مشهور هلاکو و اباقاخان، برای او مقبره ساخت؛ اما در سال ۹۶۸ خورشیدی به دستور یکی از حکمرانان فارس، یعقوب ذوالقدر، این مقبره طوری ویران شد که هیچ‌چیز از آن باقی نماند و سال‌های بسیاری مقبره‌ی سعدی هیچ ساختمانی نداشت.

با به حکومت رسیدن کریم‌خان زند که حاکمی عادل و اهل ادب بود، در سال ۱۱۵۲ خورشیدی این آرامگاه به «عمارتی ملوکانه» تبدیل شد که در شأن و منزلت این شاعر نامدار باشد. این ارامگاه سعدی باوجود بعضی هجمه‌هایی که علیه او وجود داشت تا سال ۱۲۶۲ خورشیدی پابرجا بود و در دوره قاجار نیز به دست فتحعلی خان صاحب‌دیوان مرمت شد.

ساخت آرامگاه فعلی سعدی در سال ۱۳۲۷ شروع شد. سه سال قبل‌تر، یعنی در سال ۱۳۲۴، انجمن آثار ملی یک شعبه در شیراز ایجاد کرد که علی سامی دبیری آن را برعهده داشت و ایده مرمت آرامگاه این شاعر را بیان کرد. در نهایت در سال ۱۳۲۷ موافقت‌های اولیه اعلام شد و قرارداد طراحی این آرامگاه با مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادق بسته شد.

در اسفندماه سال ۱۳۳۰ از این مقبره زیبا رونمایی شد. ارامگاه سعدی با نگاهی به چهل‌ستون و ترکیبی از معماری جدید و قدیم ایرانی ساخته شده است. در این بنا سنگ مزار این شاعر پرآوازه در وسط یک عمارت ۸ ضلعی و در زیر سقفی با کاشی‌های فیروزه‌ای قرار گرفته است.

در حادثه آتش‌سوزی که در آذر سال ۱۴۰۲ در محوطه بیرونی آرامگاه رخ داد یک درخت کاج کهن‌سال و یک درخت نارنج در آتش سوخت. خوشبختانه آسیبی به ساختمان آرامگاه وارد نشد و آتش نیز به ‌سرعت مهار شد.

معماری چشمگیر سعدیه

معماری مقبره سعدی شیرازی طوری طراحی شده که وقتی قدم به آنجا می‌گذارید زیبایی بنا و لطافت فضا توجه شما را جلب می‌کند. معماری این مقبره از بیرون مستطیلی است؛ اما وقتی به داخل آرامگاه سعدی وارد می‌شوید یک فضای ۸ ضلعی با گنبدی لاجوردی می‌بینید. در ۷ ضلع آن اشعاری از سعدی به خط استاد ابراهیم بوذری نوشته شده و در هشتمین ضلع متنی از علی‌اصغر حکمت درباره چگونگی ساخت این مقبره حک شده است.

زیربنای ارامگاه ۲۵۷ مترمربع است و ساختمان اصلی را دو ایوان عمود بر هم تشکیل داده‌اند که گنبدی فیروزه‌ای روی آن می‌درخشد. سنگ پایه‌های ساختمان مشکی و برای ستون‌ها و جلوی ایوان از گرانیت قرمز استفاده شده است. نمای بیرونی هم از سنگ تراورتن و نمای داخل آرامگاه سعدی از سنگ مرمر آراسته شده است تا نمونه‌ای امروزی از معماری ایرانی را به نمایش بگذارد.

معرفی بخش‌های آرامگاه سعدی

آرامگاه سعدی شیرازی در حال حاضر شامل چندین بخش مختلف است؛ در ادامه این بخش‌ها را به شما معرفی می‌کنیم:

محوطه و حیاط سعدیه

محوطه فعلی ارامگاه سعدی ۱۰۳۹۵ مترمربع است که البته این مساحت پس از خرید و تخریب بخشی از خانه‌های اطراف مقبره ایجاد شد. آنچه زیبایی محوطه و حیاط سعدیه را چندبرابر کرده، گل‌کاری‌ها و حوض‌های مستطیل‌شکلی هستند که فضایی باطراوت و بهاری را ایجاد و ورود به این باغ زیبا را با حس تازگی همراه کرده‌اند.

حوض سکه آرامگاه سعدی

حوض سکه دقیقاً روبه‌روی رواق (ایوان) اصلی قرار دارد. برخی مردم باور دارند اگر آرزو یا حاجتی داشته باشند، با انداختن سکه درون آب این حوض به خواسته دل خود می‌رسند؛ البته منشأ این عقیده به گذشته‌های دور برمی‌گردد و اکنون که حوض سکه به دنبال خشک‌شدن قنات، بی‌رمق شده، این سنت هم از رونق افتاده است.

حوض‌های ماهی

تقدس حوض‌های ماهی ارامگاه سعدی ریشه قدیمی دارد و مردم این منطقه معتقدند آب حوض ماهی‌ها شفابخش است و می‌تواند بلایا و بیماری‌ها را رفع کند. حتی در افکار سنتی مردم، در گذشته این آب می‌توانست سحر و جادو را باطل کند؛ به همین دلیل مقداری از این آب را با خود به خانه می‌بردند و در چهارگوشه حیاط می‌پاشیدند تا سحر و جادو باطل شود.

قنات سعدیه

این قنات 1500 سال قدمت دارد و در گذشته یک منبع آب مهم برای تامین آب اشامیدنی و کشاورزی منطقه بوده که در حال حاضر خشک شده است. آب این قنات در گذشته به حوض ماهی می‌ریخت و همان آب شفابخش و باطل‌کننده‌ای بود که به آن اشاره کردیم.

ساختمان و نمای آرامگاه سعدی

از بالا  بنای سعدیه شبیه به دو مستطیل متصل به یکدیگر و عمود بر هم دیده می‌شود؛ بخش ایوان آرامگاه از ۸ ستون ساخته شده که یادآور چهل‌ستون اصفهان است. در سمت چپ هم ساختمان اصلی آرامگاه قرار گرفته است که با سنگ تراورتن سفید و گرانیت قرمز، شما را مسحور خود می‌کند.( عکس نمای آرامگاه سعدی پشت اسکناس‌های ۱۰ هزارتومانی چاپ شده است).

با اینکه نمای بیرونی سعدیه به شکل مستطیل است اما داخل آرامگاه سعدی ۸ ضلعی است. دیوارهای داخل سعدیه از جنس مرمر بوده و گنبد آرامگاه فیروزه‌ای است. بر هر ضلع این آرامگاه شعر یا نثری از استاد سخن، سعدی، نوشته شده است. قبر سعدی در زاویه‌ی بین دو مستطیل آرامگاه قرار دارد.

کتابخانه سعدیه

در سال ۱۳۵۱ در غرب ارامگاه سعدی یک کتابخانه ساخته شد که ۱۸۳۷۸ نسخه کتاب اصیل و بیش از پانزده هزار عنوان را در خود جای داده است. تنوع کتب این کتابخانه یکی از جذابیت‌هایی است که هواداران شعر و ادبیات را به سمت سعدیه شیراز می‌کشاند.

باغ دلگشا: باغ دلگشا یک باغ تاریخی مربوط به دوره ساسانیان بوده که در چندقدمی ارامگاه واقع شده است.

قلعه ساسانی فهندژ: این قلعه متعلق به دوره هخامنشیان بوده و درست روبه‌روی باغ دلگشا قرار گرفته است. قلعه فَهَندِژ یا «پَهن دژ» در دوره هخامنشیان به «تیرازیس» معروف بوده است. در منابع قدیمی آمده هنرمندان و سازندگان تخت جمشید در این دژ اسکان داشته‌اند.

سه رستوران‌ در نزدیکی آرامگاه سعدی

رستوران هفت‌خوان: این رستوران در هفت طبقه متفاوت غذاهایی با سبک‌های متنوع ارائه می‌کند. نام هر طبقه بر اساس شاهنامه انتخاب شده است و دکوراسیونی متناسب با همان فضا دارد. نام هر خوان به ترتیب؛ فرود، سیندخت، به‌بلیان، به‌زریر، نوفل، گیسیا وگرسیوزن است.

رستوران صوفی: رستوران سنتی صوفی با معماری به سبک دوران زندیه خود نمای متفاوتی دارد که گردشگران را جذب می‌کند.

و رستوران عمارت شاپوری.

و در پایان غزلی زیبا از پادشاه سخن ایران زمین

دنیی آن‌قدر ندارد که بر او رشک برند

یا وجود و عدمش را غم بیهوده خورند

نظر آنان که نکردند در این مشتی خاک

الحق، انصاف توان داد که صاحب ‌نظرند

عارفان هرچه ثباتی و بقایی نکند

گر همه ملک جهان است به هیچش نخرند

تا تطاول نپسندی و تکبر نکنی

که خدا را چو تو در ملک بسی جانورند

این سرایی‌ست که البته خلل خواهد کرد

خُنک آن قوم که در بند سرای دگرند

دوستی با که شنیدی که به سر برد جهان

حق عیان است ولی طایفه‌ای بی‌بصرند

ای که بر پشت زمینی همه‌وقت آن تو نیست

دیگران در شکم مادر و پشت پدرند

گوسفندی برد این گرگ معود هر روز

گوسفندان دگر خیره در او می‌نگرند

آن که پای از سر نخوت ننهادی بر خاک

عاقبت خاک شد و خلق بدو می‌گذرند

کاشکی! قیمت انفاس بدانندی خلق

تا دمی چند که مانده‌ست غنیمت شمرند

گل بی‌خار میسر نشود در بُستان

گل بی‌خار جهان مردم نیکوسیرند

سعدیا! مردِ نکو نام نمیرد هرگز

مُرده آن است که نامش به نکویی نبرند