جام کوردی - وەرگیراو لە ئیبنا _ حوسێن شەکەربەیگی، شاعیر و نووسەر: نوێخوازی لە شیعری کوردی خواروودا پێویستییەکی مێژووییە. کۆمەڵە شیعری کوردی "خەولوان" لە نووسینی جەلیل سەفەربەیگی هەوڵێکی وشیارانەیە بۆ تێپەڕاندنی پێکهاتە چەقبەستووەکان و گەڕانەوەی هەناسەی ژیانکی نوێ بۆ جەستەی زمان و فۆڕمی شیعری کوردی. سەفەربەیگی بە پشتبەستن بە ئەزموونی خۆی لە شیعری فارسی و زانیارییە بەرفراوانەکانی، زمانێکی ڕەسەن و هاوکات مۆدێرن بەدەستی هێناوە. لەم دەقەدا تایبەتمەندییە شێوازی و زمانەوانییەکانی خەولوان لە سێ بواری "گۆڕانکاری لە غەزەلدا"، "داهێنانی وشەیی" و "ڕەسەنگەرایی" تاوتوێ دەکرێت.
مۆدێرنیزم وەک مەترسی و ئەگەرێک
مۆدێرنیزم هەمیشە لەسەر سنووری نێوان مەترسی و ئەگەر وەستاوە. شاعیری مۆدێرن لەگەڵ هەر ئەزموونێکی نوێدا تەحەدای نەریت دەکات، هەر بۆیەش بە ناچاری ڕووبەڕووی بەرەنگاربوونەوەی بینەر و هەندێکجار ڕەتکردنەوەی بزووتنەوە فەرمییەکان دەبێتەوە. لە شیعری فارسیدا نیمایووشیج نموونەیەکی بەرچاوی وەها پچڕانێکە کە توانی پردێکی نوێ لە نێوان نەریت و مۆدێرنیتەدا دروست بکات.
شیعری کوردی خواروو هەرچەندە مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە، بەڵام لە دەیان ساڵی ڕابردوودا ڕووبەڕووی هەوڵی پەرشوبڵاوی داهێنان بووەتەوە. بەڵام خەولوان یەکێکە لە ئەزموونە یەکەمەکانی شیعری کلاسیکی کوردییە کە ئەم بزووتنەوەیە بە شێوەیەکی یەکگرتوو و بیرلێکراو ڕێکدەخات؛ ئەزموونێک کە زمانی کوردی خواروود لە ناوەوە دەگۆڕێت.
غەزەل لە خەولواندا: لە تاکە تەوەرییەوە بۆ فرەتەوەری
لە نەریتی شیعری کوردییخواروودا، زۆرجار غەزەل لە دەربڕینی هەست و سۆزی ڕۆمانسیدا سنووردار بووە. سەفەربەیگی لە خەولواندا، بە شکاندنی ئەم حوکمە، غەزەل دەهێنێتە مەیدانی فیکر و کۆمەڵگا. کە وێڕای پاراستنی مۆسیقای ناوەوە، چەند تەوەریی واتایی دەخاتە جێگەی تاکە تەوەریی تەقلیدیی:
هەرچەن ک زێمم وازە وَلێ جاڕ نیەکیشم
خوا کەن دەمل زمم و هاوار نیەکیشم
هەرچەن سەینی کەێ سەرم ئەڵ بان لەش خوەم
مەنسوور نیمم، منەتدار نیەکیشم
شان وە دەنگ کەس م نیەکەمەێ پلە ئڕا خوەم
تا خوەم بچمەو بان کەسێ و ئە خوار نیەکیشم
لەم جۆرە بەیتانەدا غەزال لە دیالۆگی نێوان عاشق و خۆشەویست دەچێتە دەرەوە و دەگۆڕێت بۆ دیالۆگی نێوان مرۆڤ و جیهان. لە ڕوانگەی شیوازناسییەوە، سەفەربەیگی لەغەزەڵەکانیدا تێکەڵەیەکی شێوازی عێراقی و هیندی بەکارهێناوە. وردبینی شێوازی هیندی لەگەڵ ڕوونی زمانەوانیی شێوازی عێراقی تێکەڵ دەبێت و دەرئەنجامەکەش زمانێکە کە ڕوون و جێی تێڕامانە.
بۆ نموونە لەم دێڕانەی خوارەوەدا:
دڵەکم دەێ کە دە خوەم مەرگ بخەێگم ئەو خوار
چگەسەو بان دە جەسەم مەرگ، بخەێگم ئەو خوار
منمە سان سیەێ ک هە پلم دەێگ وە زوور
سووک خوەم چنە کەم، مەرگ بخەێگم ئەو خوار
یالە شوێنیکی دیکەدا:
چەنێ بێارێ خەنگ وە لێو مەردم وە دڵ پڕ خون
چەنێ بایەد دە نام خوەێ بسوزێ دەلقەک تەنیای
وەنێگۊ عشق دەێ بانە ک ڕشیانە ملێیەێڕووژ
یەکێ تێشگ دە گیانێ دا، یەکێ دێرێ زخاڵێکەێ
لەم نموونانەدا شاعیر لە هەمان کاتدا توانای سۆزداری و عیرفانیی و کۆمەڵایەتی زمانی بەکارهێناوە.
هۆنینەوەی شیعری سپی لە غەزەڵدا: تێپەڕاندنی نەزمی نەریتی
سەفەربەیگی لە بەشێک لە غەزەڵەکانیدا لۆژیکی شیعری سپی خستۆتە ناو پێکهاتەی غەزەڵەوە. لەم جۆرە غەزەڵەدا دێڕ جێگەی بەیت دەگرێتەوە و ڕیتمی ئازاد جێگەی نەزمی تەقلیدی دەگرێتەوە. بۆ نموونە:
چم سەرێ دێم و دە ئازادی و حالی پرسم
قەفەسێگم پەڕ و باڵێ کەمە وەر دێم ئەو دەر
چم گوپێ ئاو بونجم دە کیەنیی لێوێ
خەرگێگم ک سفاڵێ کەمە وەر دێم ئە و دەر
یان:
چگنم م، قەتار هادە وەرم
چەنە ئەسپێ بوخار هادە وەرم
کاج دەرزن دە نام گیان و لەشم
سەد قڵا قیڕ قاڕ ها دە وەرم
لەم نموونانەدا مانا لە ناخی فۆرمەوە لەدایک دەبێت و سەروا ئامانجی کۆتایی نییە، بەڵکو بەشێکە لە ئاهەنگی ناوەوەی شیعر.
داهێنانی زمانەوانی و وشەیی
یەکێک لە تایبەتمەندییە هەرە دیارەکانی خەولوان، توانای شاعیرە بۆ فراوانکردنی سنووری زمان. سەفەربەیگی بە خوڵقاندنی وشەی لێکدراو و چاوگی نوێ توانای پەیوەندی و مۆسیقایی لە زمانی کوردی خواروودا زیاد کردووە.
م ئەو مەمنووعەمە ک کەس نەبایەد دە قەرەێ م باێ دە باخ ئاسمان سێفیمە، دەێ خاکە ئەناریمە
لەم بەیتەدا وشەی نوێی وەک "سێفیمە" و "ئەناریمە" وێڕای پاراستنی ڕیت، باری وێنایی و ڕەمزی شیعرەکە زیاد دەکەن.
یان لە غەزەڵێکی تردا:
مێەێگم دە قەپ گورگەو سەننیەشەو لەش زامم
پەڵنگ کەێ بوو وەماو کەێ؟ دەێ پەڕ پەچیە، گەماڵینم
لێرەدا شاعیر بە تێکەڵکردنی ڕەگ و ڕیشەی زمانی کۆن و دروستکردنی چاوگی داهێنەرانە، جیهانی وشەی کوردی لە داخراوییەوە دەگەیەنێتە کرانەوە.
خۆجێیخوازی و جیهانبینی کوردی
مۆدێرنیزاسیۆن لە خەولواندا پچڕان نییە لە نەریت، بەڵکو دیالۆگێکی داهێنەرانەیە لەگەڵیدا. سەفەربەیگی لەگەڵ مۆدێرن بوون، ڕەگ و ڕیشەی لە ناسنامەی کوردایەتی خۆیدا داکوتاوە. ئەم شوناسە لە شێوەی دروشمدا نییە، بەڵکو لە چوارچێوەی زمانەوانی و دونیابینی شیعری ئێستادایە.
سەرەتر دە تەمام گەورە خاتۊنەیل کوردستان
م سۊن کوردە ماڵان بۊمە صاحب سەروەنێ بۊمە
لێرەدا، سەر بە خاک و زمان بوون تێکەڵی ڕیتم و سینتاکسی شیعرەکەدەبیت. شاعیر بە زمانێکی زگماکی بە شێوەیەکی جیهانی بیر دەکاتەوە و بەم شێوەیەش شیعری کوردی لە کەشوهەوای ناوخۆییەوە بۆ ئاسۆی مرۆڤ بەرز دەکاتەوە.
ڕوباعی و "چوارنێه": بەردەوامیی ئەزموونی فارسی لە ئاسۆی کوردیدا
جەلیل سەفەربەیگی یەکێکە لە سیما ناسراوەکانی چوارینەیە شیعریهاوچەرخی فارسییە. هەروەها بە هاتنە ناو شیعری کوردیش لەم ڕێبازەوە دەست پێدەکات. ڕوباعیە کوردییەکانی خەولوان کە ناوی ناوە "چوارینه"، نموونەی خۆجێی کردنی سەرکەوتووانەی فۆڕمی کلاسیکیە لە زمانی کوردیدا.
ئەم "چوارینانە" خاوەنی کورتییەکی بیرڵیکراو و زمانێکی پاراون و نیشان دەدەن کە چۆن ئەزموونی فارسی لە ناوچەی کوردیدا دووبارە دروست بکەنەوە، بەبێ ئەوەی بکەوێتە ژێر لاساییکردنەوە.
هەروەها سەفەر بەیگی فۆڕمی داهێنەرانەی خۆی لە چوارینەی نوی لە شیعری کوردی خاروودا هێناوەتە ئاەراوە و وەک دیاری پێشکەشی شیعری کوردی کردووە.
خەولوان دەبێ بەیەکێک لە ئەزموونە جددییەکانیڕێبازینوێخوازیی شیعری کوردیخواروو هەژمار بکرێت. سەفەربەیگی، بە تێکەڵکردنی نەریت و مۆدێرنیتە، غەزەل و سپی، لۆکاڵیزم و جیهانبینی، ئاسۆیەکی نوێی بۆ شیعری کوردی کردۆتەوە. خەولوان ئەوە نیشان دەدات کە داهێنان ئەگەر هۆشیاریی نەریتی لەگەڵدا بێت، ناتوانێت ببێتە هەڕەشە، بەڵکو زامنی بەردەوامی ژیانی زمان و شیعر بێت.
جیی ئاماژەیە کە؛ کۆمەڵە شیعری کوردی خەولوان، بەرهەمی جەلیل سەفەربەیگی،بەم دواییانە لە لایەن دەزگای چاپ و پەخشی باشور لە ئیلامچاپ و بڵاو کراوەتەوە.