بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، وڵاتانی وەک چین و سەنگافورە لە پرۆسەی بەتایبەتکردنی ئابوریدا سەرکەوتنی زۆریان بە دەست هێناوە. ئەزموونی ئەم دوو وڵاتە دەکرێت وەک وانەیەک بۆ وڵاتانی دیکەی جیهان بێت.
چین
ئەمڕۆ چین گەورەترین ئابوری جیهانە. هەرچەندە ئەمریکا بەرهەمی زیاتری هەیە بە پشتبەستن بە پێوەرەکانی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی ئاستی نزمیی نرخەکان لە چین، ئەم وڵاتە لە ڕووی بڕی ڕاستەقینەی بەرهەمهێنانەوە پێش ئەمریکا کەوتووە. چاکسازییە ئابورییەکانی چین لە ساڵی ١٩٧٨ دەستی پێکرد. لە دوو دەیەی یەکەمی چاکسازییەکان، بەرهەمی ناوخۆیی بە تێکڕا ٩.٦% گەشەی کردووە و بەرهەمی ناوخۆیی سەرتاسەری بە تێکڕا ٩.٥% لە ساڵانی ٢٠٠٠دا گەشەی کردووە.
چاکسازی لە کارگە گشتییەکان:
باشترکردنی ئەدای کارگە حکومییەکان یەکێک بوو لە بەشە گرنگەکانی چاکسازییەکان لە چین. لەم چاکسازییەدا کە بە تاقیکردنەوەدا تێپەڕی و بە ڕێبازێکی وردە وردە، چەند بەشێکی لەخۆگرتبوو:
سەربەخۆیی بەڕێوەبردنی کۆمپانیاکان:
تا ئێستا بڕیاری بەڕێوەبردنی کۆمپانیاکان لە لایەن بەڕێوەبەرەکانیانەوە نەدەدرا بەڵکو لە لایەن حکومەتەوە دەدرا و دەگوازرایەوە بۆ کۆمپانیاکان. بەم هەموارکردنەوە بڕیارەکانی بەرهەمهێنان و بازاڕکردن و وەبەرهێنان بە خودی کۆمپانیاکان سپێردرا.
سەربەخۆیی دارایی کۆمپانیاکان:
پێش چاکسازییەکان، کۆمپانیا حکومییەکان هەموو قازانجەکانیان ڕادەستی حکومەت دەکرد، بۆیە هیچ پاڵنەرێکیان نەبوو بۆ باشترکردنی ئاستی کارکردنیان. بەم هەموارکردنە کۆمپانیاکان دوای پێدانی باج بە حکومەت قازانجەکانیان کە ماونەتەوە دەهێڵنەوە.
کڕین و فرۆشتن لە بازاڕی ئازاد دا:
پێش چاکسازی کۆمپانیا حکومییەکان بە نرخێکی پەسەندکراو کڕین و فرۆشتنیان دەکرد. لە گەڵ چوونە ناو بازاڕە ئازادەکانی کۆمپانیاکانی حکومەت، ناچار بوون کێبڕکێ بکەن و دیسیپلین لە سەر بنەمای بازاڕ ناچاریان کرد بەرهەمهێنان زیاد بکەن بۆ دڵنیابوون لە مانەوەیان.
مووچەی بەڕێوەبەر بەندە بە کارنامەی کۆمپانیاکەوە:
یەکێک لە چاکسازییە گرنگەکان ئەوە بوو کە بەڕێوبەری کۆمپانیاکە پاڵنەری هەبێت بۆ ئەوەی کۆمپانیاکە سەرکەوتوو بێت، هەروەها میکانیزمەکانی وەک بەرزکردنەوە یان دابەزاندنی بەڕێوبەر بە پێی ئەدای کۆمپانیاکە یان جۆرێک لە زیادکردن بۆ پۆستەکانی بەڕێوەبردن دروستکران کە تێیدا بەڕێوەبەران پێشنیار دەکەن و حکومەت باشترین بەڕێوەبەرە و ئەو ئۆفەرەکەی هەڵدەبژارد.
لە ڕاستیدا چین بە چالاککردنی ئەم میکانیزمانە ئەدای کەرتە گشتیەکانی باشتر کرد، کە هۆکاری شاراوە بوون (کێبڕکێ، پاڵنەری ئابوری و هتد) بۆ ئەدای باڵای کەرتی تایبەت.
پەرەپێدانی کەرتە ناحکومییەکان:
دوای پرۆسەی چاکسازی، جۆرەکانی تری خاوەندارێتی جگە لە خاوەندارێتی حکومەت لەوانەش وەبەرهێنانی بە کۆمەڵ و تاکەکەسی و بیانی بوونە مومکین. کەرتی تایبەت و ناحکومی ڕێگەیان پێدرا بچنە ناو مەیدانەکەوە. لە لایەک کەرتی تایبەت بەرهەمدارتر بوو، لە لایەکی دیکەشەوە کەرتی گشتی دەستی بە قەرزی بانکە حکومییەکان گەیشتبوو، کە کەرتی تایبەت دەستی پێ نەدەگەیشت.
ئەگەر ئەم پچڕانە لە دەستڕاگەیشتن بە قەرزدا نەبوایە، کۆمپانیا تایبەتەکان بەم زووانە کۆمپانیا حکومییەکانیان لە کێبڕکێکەدا لەناو دەبرد. بەڵام ئەنجامی کێبڕکێ لەم ئیکۆسیستەمەدا ئەوە بوو کە بازرگانی تایبەت توانیان پشکی خۆیان لە ئابوریدا زیاد بکەن.
پشکی کەرتی تایبەت لە دامەزراندن لە نزیکەی سفرەوە لە ساڵی ١٩٩٨ بۆ نزیکەی ٥٠% لە ساڵی ٢٠١٠ بەرزبووەتەوە. ژمارەی کۆمپانیا تایبەتەکان لە ماوەی ساڵی ١٩٩٥ تا ٢٠١٤ نزیکەی پێنج هێندە زیادی کردووە و گەیشتووەتە نزیکەی ١٧ ملیۆن.
تا ساڵی ٢٠١١ نزیکەی ١٩٣ ملیۆن کەس لە کارگە تایبەتەکاندا کاریان کردووە (بە خۆبەخشەکانیشەوە). گەورەترین بەرنامەی تایبەتمەندکردنی ڕاستەقینەیە لە مێژووی جیهاندا لە ڕووی ژمارەی ئەو کرێکارانەی کە لە کارە گشتیەکانەوە دەگوازرێنەوە بۆ کەرتی تایبەت، بەرنامەیەک کە بە بێ بێکاری بە کۆمەڵ ئەنجامدراوە.
سەنگافورە
سەنگافورە لە دوای سەربەخۆییەوە تا ساڵی ١٩٩٠ گەشەیەکی خێرای بە خۆیەوە بینیوە بە تێکڕا 8.25%. لە ساڵانی شەستەکان و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، کەرتی گشتی ڕۆڵێکی گەورەتری لە ئابوری سەنگافورەدا بینی. زۆربەی دامەزراندن لە کەرتی گشتی و کۆمپانیاکانی دەوڵەتدا چڕبووەوە. پیشەسازییە سەرەکییەکانی وەک خزمەتگوزارییە گشتییەکان و گواستنەوە و هەندێک پیشەسازی قورس لە ژێر کۆنترۆڵی حکومەتدا بوون بەجۆرێک کە پشکی دامەزراندنی کەرتی تایبەت نزیکەی 40-50%ی کۆی دامەزراندن بوو. دوای سەربەخۆیی لە ساڵی ١٩٦٥، حکومەتی سەنگافورە چەندین کۆمپانیای حکومەیی دامەزراند بۆ ڕوبەڕوبونەوەی ئاستەنگە ئابورییەکان.
لەم ماوەیەدا پشکی کەرتی تایبەت کەمتر لە 30-40%ی بەرهەمهێنان بووە، بەو پێیەی حکومەت سەرنجی لە سەر پڕۆژەکانی گەشەپێدانی ئابوری و پیشەسازیی بووە. گەشەی ئەم قۆناغە بە شێوەیەکی سەرەکی بە هۆی پیشەسازی و هەناردەکردنی حکومەتی سەنگافورەوە بووە، بەڵام بەرهەمهێنانی ئابوری هێشتا بە هۆی کۆنترۆڵی حکومەتەوە لە ئاستێکی باش نەبوو. ساڵانی هەشتاکان سەرەتای بە تایبەتکردن بوو. لەم دەیەیەدا حکومەت دەستیکرد بە جێبەجێکردنی سیاسەتی تایبەتمەندکردن بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنان و کارایی کۆمپانیاکانی سەر بە حکومەت. لە گەڵ جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی بە تایبەتکردن، پشکی کەرتی تایبەت بۆ نزیکەی ٥٠-٦٠% بەرزبووەوە.
حکومەت بەردەوام بوو لە ڕۆڵی گرنگ لە ئابوریدا، بەڵام وردە وردە هەندێک پیشەسازی ڕادەستی کەرتی تایبەت کران. لە ناوەڕاستی ساڵانی نەوەدەکاندا حکومەتی سەنگافورە گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە ئابوری وڵاتەکە ئەوەندە پێگەیشتووە کە کەرتی تایبەت بکاتە بزوێنەری سەرەکی ئابوری. ئەمەش بووە هۆی گواستنەوەی پشکی کۆمپانیا جۆراوجۆرەکانی سەر بە حکومەتی سەنگافورە.
لە هەمان کاتدا بڕیار بوو حکومەت زیاتر لە نیوەی بەهای پشکەکانی لەم کۆمپانیایانەدا بهێڵێتەوە. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا بە تایبەتکردنی تەواو نەبوو و حکومەتی سەنگافورە وەک خاوەن پشکی زۆرینە مایەوە. بەڵام هەندێک کۆمپانیای بچووکتر کە سەر بە حکومەت بوون بە تەواوی تایبەت کران. خاڵێکی دیکە سەبارەت بە بەتایبەتکردنی ئەم وڵاتە، خواستی حکومەت بوو بۆ هێشتنەوەی خاوەندارێتی هەندێک کۆمپانیا و ئەم کێشەیە هۆکاری جۆراوجۆری هەبوو. یەکێک لەوانە نیگەرانی بوو لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی کۆمپانیاکە لە قۆناغی دوای بە تایبەتکردندا.
وەک ئاماژەمان پێدا، پشکی کەرتی تایبەت بە تێپەڕبوونی کات زیادی کردووە، لە نزیکەی لەسەدا ٣٠ لە ساڵانی شەستەکاندا بۆ زیاتر لە سەدا ٧٥ لە ساڵانی ٢٠٢٠دا. پشکی دامەزراندن لە کەرتی تایبەت لە سەنگافورە وردە وردە زیادی کردووە و ئێستا گەیشتووەتە زیاتر لە ٧٥%ی کۆی دامەزراندن لەم وڵاتەدا. لە ساڵانی حەفتاکان و سەرەتای هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا وەبەرهێنانی بیانی تاڕادەیەک کەم بوو. لە گەڵ دەستپێکردنی بە تایبەتکردن، وەبەرهێنانی بیانی بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد. توێژینەوەکان دەریدەخەن کە بەرهەمهێنانی کار لە ساڵی ١٩٦٠ەوە بە ڕێژەی ٣٠٠% زیادی کردووە. هەروەها بەتایبەتکردن یەکێک بوو لەو هۆکارانەی کە وایکرد سەنگافورە گەشەیەکی بەردەوام بەدەستبهێنێت.
دەرەنجام
بەتایبەتکردن، وەک یەکێک لە ئامرازەکانی باشترکردنی بارودۆخی ئابوری، دەتوانێت کاریگەری گرنگی لە سەر ئابورییەک هەبێت. ئەنجامی بەتایبەتکردن بۆ ئەو ئابوریانەی کە مەرج و پێداویستییەکانیان بۆی هەیە بە زۆری ئەرێنین، بە تایبەت کاتێک پرۆسەکە سیاسەتی پشتیوانی گونجاوی لە گەڵدا بێت. دەکرێت ئەنجامە ئەرێنییەکانی تایبەت بە زیادکردنی بەرهەمهێنان، زیادکردنی دامەزراندن، زیادکردنی وەبەرهێنانی بیانی و باشترکردنی بارودۆخی دارایی حکومەت هەژمار بکرێت. بێگومان ئەگەر ئامێرەکانی ئەم ئامرازە چاودێری نەکرێت، دەبێتە هۆی شکست و تەنانەت خراپتربوونی بارودۆخی ئابوری./.
