بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، زۆرجار زمان بە هەڵە بە تەنیا ئامرازێک بۆ دەربڕینی واقیع دادەنرێت، لە کاتێکدا خۆی دەتوانێت واقیع ساز بێت. لە سیاسەتی دەرەوەدا زمان یەکێکە لە ئامرازە گرنگەکان بۆ هەر دیپلۆماتکارێک. نەک تەنیا بەکارهێنانی زمانەکە، بەڵکوو تێگەیشتن لێی پێویستی بە زیرەکی دیپلۆماتکارێکە. جگە لەوەش، بێهودە نابێت ئەگەر بڵێین دیپلۆماتێک دەبێت ئاستێکی زانستی هەمەچەشنی هەبێت، بە ئەدەبیشەوە، بۆ ئەوەی هەم بتوانێت بە شێوەیەکی خوازراو مانای خۆی بگەیەنێتە ئامادەبووان و هەم مەبەستی قسەکەرەکە شی بکاتەوە.
جۆن لانگشاو ئۆستین بیرمەند و فەیلەسوفێکی ئینگلیزی بوو کە بە خستنەڕووی تیۆری کردەی قسەکردن شۆڕشێکی گەورەی لە تێگەیشتنی پێکهاتەیی قسەکردندا کرد. لەمانەی خوارەوەدا دەمانەوێت کەمێک لە سەر تیۆری ئەم بیرمەندە و ئیلهامبەخشی و چەمکی زمان – بە تایبەت لەم ڕۆژانەدا کە باس لە کەنداوی فارس هاتۆتە پێشەوە – بیربکەینەوە و باس لەو مەسەلەیە بکەین کە بۆچی ناوی کەنداوی فارس ناتوانرێت و نابێت دەستکاری بکرێت.
ئۆستین لە تیۆری خۆیدا ڕوونی دەکاتەوە کە یەکەم کردار لە قسەکردندا ناوەڕۆکی ڕستەیەکە بەبێ هیچ مەبەست و قەرزکردنێک. بۆ نموونە کاتێک کەسێک دەڵێت ” ناتوانیت ئۆتۆمبێلەکەت لێرە ڕابگریت “، کردەی قسەکردن تەنیا گوتنەوەی ئەم وشانە بە مانای ڕواڵەتی خۆیانەوە: وەستانی ئۆتۆمبێل لەو شوێنەدا قەدەغەیە. نموونەیەکی دیکە ڕستەی ” لێرە ساردە” لەم حاڵەتەدا کردەی قسەکردن بریتییە لە گوتنەوەی ڕستەیەک کە مانای ئەوەیە پلەی گەرمی ژوورەکە نزمە. ئۆستین پێی وایە کە تەرکیزی ئەم کردارە لە سەر فۆرم و مانای ڕستەی ڕستەیە و هیچ مەبەستێکی دیکە لە دەربڕینیدا نییە.
ڕەنگە لە یەکەم نیگادا قسەکەی ڕاست دەرکەوێت، بەڵام قبوڵ ناکرێت کە زمان تەنیا بە شێوەیەکی بابەتیانە و وشەیی بەکاردەهێنرێت. بۆ نموونە ڕەنگە مرۆڤ بپرسێت بۆچی کەسێک کە ” ناو”ێک جگە لە ” کەنداوی فارس ” بەکاردەهێنێت، تەنیا ئەو دەستەواژەیە بەکاردەهێنێت و هیچ زاراوەیەکی تر بەکارناهێنێت؟ بۆچی نەنووسراوە ” کەنداوەی مەکسیک ” یان ” کەنداوەکانی عەدەن “؟ ئەگەر ئەم ناوە جگە لە مانای وشەیی خۆی هیچ مانایەکی تری نییە، کەواتە بۆچی ئەو ناوە بەکاردێت و تەنیا هەر ناوێک نییە؟!
خاڵی دواتر ئەوەیە کە تەنانەت لە نموونەیەکی وەک ” لێرە ساردە “، بۆچی بڵندگۆ ” لێرە گەرم نییە ” بەکارناهێنێت؟ هەرچەندە ئەم دوو ڕستەیە بە ڕواڵەت هەمان چەمک دەگەیەنن، بەڵام ڕوونە کە دوو ڕستەی جیاوازن و دوو مانای جیاوازن. بۆیە ئەو ئارگیومێنتانەی وەک ئەم ئارگیومێنتەی ئۆستین یان هاوشێوەکانی کە باس لەوە دەکەن ناوەکان هیچ مانایەکیان نییە و تەنیا بۆ دەربڕینی پرسێک بەکاردەهێنرێن، پێویستە بە گومانێکی زۆرەوە سەیر بکرێن!
لە کاتێکدا ” بێلایەنی ” زمان، کە لە کردەی یەکەمدا باسمان کرد، لە بنەڕەتدا مەحاڵە، لە کردەی دووەمدا دەگەینە چینێکی بەرجەستەتر لە زمان کە تێیدا مەبەستی قسەکەر لەبەرچاو دەگیرێت و ئەم مەبەستەش دەتوانێت فەرمانێک، ئاگادارکردنەوە، گاڵتەکردن، یان داواکارییەک بێت. ڕستەیەک دەتوانێت مەبەستی جیاوازی هەبێت بە پێی کۆنتێکست و کۆنتێکستی ئەو ڕستەیە. بۆ نموونە ڕستەی ” ناتوانیت ئۆتۆمبێلەکەت لێرە ڕابگریت ” دەتوانێت مەبەستی جیاوازی لە پشتیەوە هەبێت: ئەگەر کارمەندێکی وەستانی ئۆتۆمبێلەکە ئەوە بڵێت، مەبەستەکە زۆر پێویستە، فەرمان بە شۆفێرەکە دەکات ئۆتۆمبێلەکە بجوڵێنێت. ئەگەر ڕێبوارێک ئەوە بڵێت، لەوانەیە بە مەبەستی ئاگادارکردنەوە و بیەوێت یاسای وەستانی ئۆتۆمبێل ڕوون بکاتەوە. ئەگەر هاوڕێیەک گاڵتەیەک بگێڕێتەوە، مەبەستی لەوێ گاڵتەجاڕییە و ئەگەر ئەکتەرێک لە شانۆدا بیگێڕێتەوە، مەبەستەکە شانۆگەرییە. لە نموونەیەکی دیکەدا، ڕستەی ” لێرەدا ساردە ” دەتوانێت مەبەستی داوای (داخستنی پەنجەرەکە)، وەسفکردن (وەسفکردنی پلەی گەرمی)، یان گلەییکردن (دەربڕینی ناڕەحەتی)ی هەبێت. ئەم کردارە بەندە بە مەبەستی قسەکەر و کۆنتێکستەکە.
لێرەدا بەکارهێنانی ” کەنداوی فارس ” دەبێتە بەیاننامەیەکی سیاسی، واتە بە وتنی، بە ناوی هەر کەسێکەوە، مەبەستی خۆمان بۆ پرسێکی گشتی دەردەبڕین – بە بێ گوێدانە ئەوەی ئەو مەسەلەیە چییە. تەنیا باسکردنی کەنداوی فارس یان ڕەتکردنەوەی باسکردنی، لێدوانێکی بێلایەن نییە و ناکرێ، بەڵکوو دەربڕینی نیازێکە. هەروەها ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی ئیدیعای بێلایەنی هەندێک کەس لە بەکارهێنانی هەر ناوێکی تر جگە لەم ناوە جێگەی پرسیارە.
بەڵام گومانی تێدا نییە کە ناوی کەنداوی فارس خۆی بێلایەن نییە! ئەگەر قبووڵی بکەین کە بێلایەنی لە زماندا مەحاڵە، ئەوا دەبێت قبووڵی بکەین کە ناوی کەنداوی فارس خۆی بێلایەن نییە. ئەمە بابەتی باش و خراپ نییە، بەڵکوو تەنیا ڕەنگدانەوەی سنوورداربوونی زمانە. ناوی کەنداوی فارس ڕاستییەکی مێژووییە. ئەمە پرسێکە کەمترین زەنگی سیاسی هەیە. لێرەدا دەوترێت ” کەمترین ” چونکە بە دڵنیاییەوە مێژوو لە سیاسەت جیا نییە. بە هۆی دەسەڵات و ئامادەبوونی بەرچاوی ئێرانییەکان لەم ناوچەیەدا، ئەم کەنداویە بە ” فارسی ” ناودەبرێت. دواتر لە دەیان ساڵی ڕابردوودا دەوڵەت لە هەمان ناوچە دامەزران، بەڵام ئەمە ئارگومێنتێک نییە بۆ گۆڕینی ناوی شوێنە نێودەوڵەتییەکان. بۆچی ئارگومێنتێک بۆ گۆڕینی ناو لە سەر ئەم بنەمایە بێ بنەمایە؟ چونکە ناوی کەنداوی فارس ناوێکی تایبەتە. هەرچەندە ئەم ناوە لە سەرەتادا بە هۆی بوونی مێژوویی و تەنانەت زاڵبوونی ئێرانییەکانەوە بۆی دانراوە، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات ئەم ناوە بووەتە ناوێکی تایبەت و ئیتر بەکارهێنانێکی (تاکە) وەسفکەری نییە. ئەم جیاوازییە لە زۆر ناودا بە ڕوونی دەبینرێت. دەکرێت بگوترێت هەر ناوێک کە لە ژیانی ڕۆژانەدا دەیبیستین، ڕەنگە ڕۆژێک لایەنێکی پێناسەکەری هەبووبێت، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، ئەو لایەنە پێناسەکەرە لەبیرکراوە، یان بە تێپەڕبوونی کات لە یادەوەری مێژووییدا سڕاوەتەوە، یان پەراوێزخراوە. بۆ نموونە ناوی ” عەلی ” لە بنەڕەتدا بە واتای ” پلە بەرز ” دێت، بەڵام لە جێبەجێکردنی ئەو ناوە بۆ کەسێک، مەبەستمان ئەوە نییە ئەو کەسە بە پلە باڵا پێناسە بکەین، تەنانەت بەو زمانە عەرەبییەی کە ئەم ناوە لێیەوە وەرگیراوە، بەڵکوو مەبەستمانە ئەو کەسە بە ناوی ” عەلی ” پێناسە بکەین. ئەم خاڵە گرنگە و هەر بۆیەشە تەنانەت ناتوانرێت بە کەنداوی فارس ناوببرێت ” هەمیشە کەنداوی فارس “، هەروەک چۆن مرۆڤ ناتوانێ بە کەسێک بڵێت ” هەمیشە عەلی”! ئەگەر لە سەر بنەمای بێلایەنی مێژوویی بێت، ناوی کەنداوی فارس وەک ناوێکی درووست کەمترین لایەنگری و ڕەواترین بژاردەیە. هەر سەرچاوەیەک یان ئاماژەیەک جگە لە ئاماژەی مێژوویی، مەترسی لایەنگری هەڵدەگرێت. ئەمە پرسێکی جیدییە و ناتوانرێت پشتگوێ بخرێت.
وتووێژی داهاتوو کە بێگومان لە پلەی دووەمدایە، لایەنی نێودەوڵەتی و جیهانیی ئەو پرسەیە. کەنداوی فارس ناتوانرێت ناوی بگۆڕدرێت، چونکە دەریاچەیەکی نێودەوڵەتییە. کەنداوی فارس سەر بە وڵاتێک یان حکومەتێک نییە کە بە دەنگی فەرمانڕەوایەک یان پەرلەمانێک ناوەکەی بگۆڕدرێت. کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بۆ کارلێککردن پێویستی بە ڕێکەوتننامەی ناونانی هەیە و ناوی کەنداوی فارسیش یەکێکە لەوانە. ئەگەر بمانەوێت لە گەڵ ئەوانی تردا کارلێک بکەین، دەبێت ئاستێکی هاوبەشیمان بپارێزین. ناوی کەنداوی فارس هەمیشە لە دەقە مێژووییەکان و لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەکارهاتووە. هەوڵدان بۆ گۆڕینی لە لایەن کۆمەڵگەیەکی دیاریکراوەوە، هەوڵێکە بۆ دیکتەکردنی کەلتوورەکەی نەک تەنیا بە ڕەوتی مێژوو بەڵکوو بۆ کارلێکە جیهانییەکان.
جگە لەوەش نابێت لە بیرمان بچێت کە زمان ئامرازێکە بۆ پەیوەندیکردن. بارودۆخێک لەبەرچاو بگرن کە هێڵە ئاسمانییەکان هەر ناوێکیان بوێت بۆ شارەکان بەکاری بهێنن. تەنانەت با بیخەینە بەرچاومان کە ئەم کۆمپانیایانە بە بەردەوامی ناوەکانیان دەگۆڕن. ئایا دۆخێکی وا بە خەیاڵ دەکرێت؟ ئایا دەکرێت پاساوی ئەوە بێت کە ئەم کۆمپانیایانە ڕێگەیان پێبدرێت هەر ناوێک بۆ خۆیان و شارەکانیان بەکاربهێنن، و لە هەر کاتێکدا بیگۆڕن؟ پێگەی یاسایی چی بە سەر دێت؟ کوا خاڵی کۆتایی ئەم پرسە؟ تا چەند و تا چەند دەتوانرێت ناوەکان بگۆڕدرێن؟ ئەمەش گرنگی یەکدەنگی لە بەکارهێنانی ناودا نیشان دەدات. تەنانەت ناتوانین ناوی خۆمان بە ئارەزووی خۆمان بگۆڕین، هەرکاتێک بمانەوێت!
لە کۆتاییدا، کرداری کاریگەر دەبێت ئاماژەیە بۆ کاریگەری یان ئەنجامی ڕستەکە لە سەر گوێگر یان دۆخەکە. ئەم کردارە سەبارەت بەو ڕووداوانەیە کە دوای کردارە مەبەستدارەکە ڕوودەدەن و پەیوەستە بە کاردانەوەی گوێگرەوە. بۆ نموونە لە ڕستەی ” ناتوانیت ئۆتۆمبێلەکەت لێرە ڕابگریت “، کاریگەرییە ئەگەرییەکان بریتین لە: شۆفێرەکە ئۆتۆمبێلەکە دەجوڵێنێت (ئەگەر فەرمانەکە قبوڵ بکات)، هەستکردن بە ناڕەحەتی (ئەگەر ئارەزووی جێبەجێکردنی فەرمانەکە نەبێت)، یان پشتگوێخستن (ئەگەر گاڵتەجاڕییەکە بە جیدی وەرنەگرێت). هەروەها لە نموونەی ” لێرەدا ساردە “، کاریگەرییەکان دەتوانن بریتی بن لە داخستنی پەنجەرەکەی گوێگر، هەستکردن بە تاوانباری (ئەگەر پێیوابێت سەرما تاوانبارە)، یان بێباکی (ئەگەر هەستی پێنەکات).
سەبارەت بە کەنداوی فارسیش لە بەردەم دوو پرسداین. یەکێکیان ئەو کاردانەوەیە کە ئێرانییەکان تێیدا یەکگرتوون، چ لە فەزای ئەلیکترۆنی و چ لە فەزای واقیعیدا، کە ئەمەش ڕەسەنایەتی و هەستیارییان بەرامبەر بەم مەسەلەیە نیشان دەدات. پرسێکی دیکە وەڵامەکەیە کە پێویستی بە هەوڵی زیاترە. باسی وەڵامەکان پێویستی بە پلاندانان و بەدواداچوون هەیە. پێویستە قبووڵی بکەین کە ناتوانین تەنیا جەخت لە سەر بنەمای یاسایی بکەینەوە، بەتایبەتی لە سیاسەتی دەرەوەدا. پێویستە هەم حکومەت و هەم هاووڵاتیانی بەهرەمەند، بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەشداری بکەن لە بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری جیهانی و بەهێزکردنی هەستی هاودەنگی لە نێوان ئێرانییەکان لەم بوارەدا بە بەرهەمهێنانی ناوەڕۆکی فرە زمانی (فیلم، کتێب، و دیجیتاڵ میدیا). هەروەها هەڵمەتە جۆراوجۆرەکان لە سۆشیال میدیادا دەتوانن سەرنجی زیاتری نەوەی گەنج بۆ ئەم بابەتە ڕابکێشن.
پەیوەندیکردن لە گەڵ وڵاتانی ناوچەکە و خستنەڕووی ئەم پرسە چارەسەرێکی دیکەیە. بێگومان لە زۆر حاڵەتدا ئەم کارە وەک نێوەندگیری وایە، کە بە بێ هێڵی پێویست جێبەجێکردنی ئەستەمە. قەناعەت پێکردنی وڵاتانی دیکە لە زۆر حاڵەتدا پێویستی بە بەکارهێنانی دەسەڵات هەیە بە شێوەی جۆراوجۆر کە بتوانێت وڵاتانی دیکە ڕازی بکات بۆ گۆڕینی هەڵسووکەوتەکانیان.
دیپلۆماسی زانستیش نابێت پشتگوێ بخرێت! ئیعتباری زانستی کەنداوی فارس بە پاڵپشتیکردنی توێژینەوەی ئەکادیمی و کۆنفرانسە نێودەوڵەتییەکان لە سەر مێژووی کەنداوی فارس بەهێزتر بکرێت. بۆ نموونە هاوکاریکردن لە گەڵ زانکۆکان بۆ بڵاوکردنەوەی وتار لە گۆڤارە زانستییەکان یان ئەنجامدانی کۆنفرانس کە شوێنەوارناسەکان بەشداری تێدا دەکەن، دەتوانێت تیشک بخاتە سەر بەڵگەنامە مێژووییەکانی وەک نووسراوە کۆنەکان. لەم ڕووەوە پێویستە باس لە کارلێکی کەلتووریش بکەین: بە بانگهێشتکردنی هونەرمەندان، نووسەران، و چالاکانی ڕۆشنبیری لە وڵاتانی دیکە، بە تایبەت وڵاتانی عەرەبی، بۆ بۆنە هاوبەشەکانی وەک فێستیڤاڵی فیلم یان پێشانگای هونەری، دەتوانرێت جۆرێک لە ” بەرپەرچدانەوە “ی کەلتووری پلانی بۆ دابنرێت. هەروەها دەتوانرێت کاریگەرەکانی سەفەر و ڕۆشنبیری لە ئینستاگرام و تیک تۆک و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی دیکەدا بانگهێشت بکرێن بۆ گەشتکردن بۆ کەنارەکانی کەنداوی فارس بۆ بەرهەمهێنانی ناوەڕۆکی ڤیدیۆیی سەبارەت بە مێژوو و جوانییەکانی.
خاڵی دواتر کەڵک وەرگرتن لە توانای ئێرانییەکان لە دەرەوەی وڵاتە. ئەم دانیشتووانە دینامیکییە دەتوانن بە ڕێکخستنی هەڵمەتە جیهانییەکان، وەک داواکاریی ئۆنلاین یان هاوکاری لە گەڵ میدیای جیهانی، بەرگری لە ناوی کەنداوی فارس بکەن. بۆ نموونە لۆبیکردن یان ناردنی ئیمەیڵ بۆ ڕۆژنامە ناوخۆیی و نیشتمانییەکانی وڵاتانی دیکە بۆ بەکارهێنانی ناوی کەنداوی فارس بە شێوەیەکی درووست دەتوانێت کاریگەر بێت (تەنانەت ئەمە تا ڕادەیەک لە ناوخۆی ئێرانەوە دەکرێت). ئەمەش دەتوانرێت بە ئامانجی کاریگەری جیهانی لە سەر میدیا و کۆمپانیاکان بۆ جێبەجێکردنی ستانداردە مێژووییەکان ئەنجام بدرێت.
لە کۆتاییدا دەڵێین وڵاتەکەمان دەبێت چالاکانە وەڵامی کارەکانی وەک بڕیارەکەی دۆناڵد ترەمپ بداتەوە کە لەم دواییانەدا باسی بەکارهێنانی ناوی دیکەی کردووە. ئەمەش دەتوانێت لێدوانی فەرمی، ناڕەزایەتی لە نەتەوە یەکگرتووەکان، یان تەنانەت کردەوەی دیکە کە ڕەنگدانەوەی هەستیاری نەتەوەیی ئێرانە، لەخۆ بگرێت. نابێت ڕێگە بدرێت ئەم بابەتە ببێتە بابەتی وتووێژ و دانوستان. ئامانجی لایەنی بەرامبەر گۆڕینی ناو و زاراوەی ترە. یەکگرتوویی ئێران پیشانیدا کە ئەم سیاسەتە شکستی هێناوە. پێویستە ئەم یەکگرتووییە بەرز بنرخێنین و بە شێوەیەکی گونجاو بەکاری بهێنین.
نووسەر: عەلی موفەتح – سەرچاوە: ماڵپەڕی دیپلۆماسی ئێرانی – وەرگێڕان: جام کوردی
